Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας

Το μουσείο, που βρίσκεται στους Βώρους Ηρακλείου, ιδρύθηκε το 1973 από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Μεσσαράς και λειτουργεί από το 1988. Το 1992 έλαβε ειδική διάκριση από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής του μουσείου, μίας από τις μεγαλύτερες της Κρήτης, χρονολογείται στην περίοδο της τουρκοκρατίας, κατά τη διάρκεια της οποίας, λόγω της οικονομικής εξαθλίωσης που επέφερε και των εκτεταμένων λεηλασιών, καταστράφηκαν πολλά τεκμήρια του υλικού πολιτισμού προηγούμενων αιώνων. Ο τρόπος παρουσίασης των άριστα διατηρημένων εκθεμάτων φανερώνει βαθιά γνώση του αντικειμένου από ανθρώπους που εργάστηκαν με υπομονή και μόχθο για την όσο το δυνατό πληρέστερη παρουσίασή τους σε θεματικές ενότητες. Στα αντικείμενα της ενότητας για τη διατροφή, εκτός από σιδερένια και πήλινα σκεύη μαγειρικής, εκτίθενται και κυψέλες, εργαλεία συγκομιδής της κερήθρας και κυνηγετικές παγίδες. Αυτά αντικατοπτρίζουν την αναγκαστική στροφή των κατοίκων προς τις πρωτόγονες τεχνικές συγκομιδής λόγω της ανεπάρκειας τροφίμων που οφειλόταν στις εξεγέρσεις και τα αντίποινα που συνήθως επακολουθούσαν κατά τη διάρκεια των περίπου επτακοσίων χρόνων σκλαβιάς που γνώρισε το νησί, πρώτα από τους Ενετούς (1204-1669) και έπειτα από τους Τούρκους (1669-1898). Στη μεγάλη ενότητα των γεωργικών και κτηνοτροφικών εργαλείων περιλαμβάνονται ξύλινα άροτρα που χρησιμοποιούνταν σε πολλές χώρες της Μεσογείου από τη νεολιθική εποχή έως τα μέσα του 20ού αι., πολλοί τύποι σιδερένιων άροτρων, σβάρνες (για το σπάσιμο των σβόλων και την ισοπέδωση του εδάφους), βολόσυροι (για τον θρυμματισμό των στελεχών και τον διαχωρισμό του σπόρου του σιταριού) με αιχμές από λαξευμένο πυριτόλιθο ή και με λεπίδες πριονιού, μία μακέτα πιεστηρίου από ελαιοτριβείο, εργαλεία κουράς προβάτων και τυροκομικά εργαλεία. Η ενότητα αντικειμένων για την εναποθήκευση των προϊόντων της καλλιέργειας και της κτηνοτροφίας αποτελείται από κεραμικά διαφόρων ειδών και μεγεθών ανάλογα με τη χρήση, όπως η μελοκουρούπα για τη συντήρηση του μελιού, το κρασοπίθαρο με τις ζώνες γεωμετρικών σχεδίων και το λαδοπίθαρο, του οποίου η μορφή δεν έχει αλλάξει από τη μινωϊκή εποχή. Αρκετά κεραμικά υπάρχουν και στην ενότητα των εκθεμάτων που χρησιμοποιούνται στη διαδικασία της διατροφής, τα οποία παρουσιάζονται με διάφορα άλλα είδη που επινοήθηκαν για να ικανοποιήσουν πρακτικές ανάγκες, όπως η ξεραμένη κολοκύθα που έχει μετατραπεί σε αλατιέρα και τα χωνιά από πηλό και από κολοκύθι. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ενότητα εκθεμάτων για τα εργαλεία κατασκευής οικοδομών και τα αντικείμενα που τις κοσμούσαν. Με ιδιαίτερα επιμελημένο τρόπο παρουσιάζονται ανά ομάδες εργαλεία λατόμου, λιθοξόου, κτίστη και ξυλουργού, και μαζί με αυτά μεταλλικά αντικείμενα όπως μάσκουλα, κλειδαριές, σύρτες, κερκέλια, γάντζοι και κρίκοι. Ανάμεσα τους εκτίθεται ένα πριόνι για δύο χειριστές το οποίο εφευρέθηκε 4000 χρόνια πριν και συνετέλεσε αποφασιστικά στην κατασκευή για πρώτη φορά μεγάλων πλοίων για υπερπόντια ταξίδια. Παρόμοια πρωτότυπα πριόνια υπάρχουν και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Εξίσου εντυπωσιακή είναι και η συλλογή εργαλείων υφαντικής που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή των τριών ειδών υφασμάτων που κυριαρχούσαν στην Κρήτη: τα ξομπλιαστά που ήταν διακοσμημένα με το χέρι στη διάρκεια της ύφανσης, τα ριγωτά με τις έγχρωμες ζώνες που κατασκευάζονταν με αλλαγή του νήματος της σαΐτας και τα δεξίμαστα ή περαματιστά στα οποία ο διάκοσμος επιτυγχάνονταν με τους πατητήρες του αργαλειού μετά από πέρασμα του στημονιού στους μίτους. Τον αργαλειό που εκτίθεται πλαισιώνουν ένα πλήθος ξύλινων εργαλείων ύφανσης, όπως σαΐτα, ανέμη, άδρακτος και θρομύλι, εργαλεία επεξεργασίας των πρώτων υλών όπως ρόκες, αδράχτι, τυλιγάδι, κόπανος και χτενιάς, καθώς και δείγματα και των τριών ειδών υφαντών. Η επόμενη ενότητα εκθεμάτων περιλαμβάνει είκοσι πέντε είδη καλαθιών τα οποία είναι κατασκευασμένα με επτά διαφορετικές πλέξεις και αντιπροσωπεύουν με τον καλύτερο τρόπο την άνθηση της καλαθοπλεχτικής στο νησί. Τα περισσότερα από αυτά κάλυπταν ανάγκες μεταφοράς και αποθήκευσης. Μαζί με αυτά εκτίθενται και καλάθια ειδικής χρήσης, όπως φίμωτρο για ζώα (μουστρούχα), πλεχτή κυψέλη που υπήρχε μόνο στην Κρήτη (μελισσοκόρινο), παγίδα για ψάρια (κέρτος), καλάθι για μεταφορά πέτρας και μπάζων (πετροκόρινο), μεγάλο αποθηκευτικό καλάθι που επιχριόταν εσωτερικά με περιττώματα αγελάδας και ασβεστωνόταν (κοφινίδα), καλάθι φύλαξης σαλιγκαριών (χοχλιοδοκόρινο), καλάθι φύλαξης των κουταλιών και των πηρουνιών (κουταλυρού), και καλάθι όπου διατηρούσαν ζωντανά τα χέλια (χελιδοκορινίδα). Ιδιαίτερης προσοχής χρήζει και ένα μοναδκό καλάθι που χρησιμοποιούταν για το στράγγισμα της γραβιέρας, το οποίο έχει εξαιρετικά ιδιότυπη τεχνική κατασκευής και τα πανιεράκια με τον πλούσιο ανάγλυφο διάκοσμο από σχέδια δανεισμένα από τα υφαντά τα οποία χρησίμευαν για τη μεταφορά των γιορταστικών άρτων στην εκκλησία, των κουλουριών της νεκρώσιμης τελετής αλλά και για τη μεταφορά των προικιών της νύφης. Το ίδιο πλούσια είναι και η συλλογή κεραμικών του μουσείου, η οποία περιλαμβάνει τα περισσότερα είδη που παρήγαγαν τα τέσσερα μεγάλα αγγειοπλαστικά κέντρα του νησιού (το Κεντρί στο Λασίθι, το Θραψανό στο Ηράκλειο, οι Μαργαρίτες στο Ρέθυμνο και τα Νοχιά στα Χανιά). Εκτός όμως από τα συνηθισμένα σταμνιά, τις λαΐνες, τα πιθάρια και τις κουρούπες, στη συλλογή περιλαμβάνονται και κεραμικά οικιακής χρήσης, όπως μία αλουσιδιάστρα (μεγάλο δοχείο για το πλύσιμο των ρούχων μετά το πρώτο χέρι, αφού τα ρούχα είχαν βραχεί με καυτό σταχτόνερο), κυψέλες, μία κολυμπήθρα, ένας κουμπαράς, ένα χαβανόζι όπου φυλάσσοταν η ζύμη και ένα κουνενίδι που χρησίμευε για τη μεταφορά φαγητού στους αγρούς. Μαζί με αυτά εκτίθενται επίσης και πήλινα εξαρτήματα οικοδομής, όπως καπνοδόχοι, αγωγοί, κεραμίδια και τούβλα, καθώς και εργαλεία αγγειοπλάστη. Στη συνέχεια εκτίθενται ομαδοποιημένα τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι τεχνίτες που εξασκούσαν επαγγέλματα που σήμερα εκλείπουν, όπως του σιδερά, του επιπλοποιού, του υποδηματοποιού και του σαμαρά. Ακολουθεί μία ενότητα αντικειμένων (μέτρα και σταθμά, πήχεις, ζυγαριές και νομίσματα), ως δείγματα της εμπορικής δραστηριότητας, και μία άλλη ενότητα εκθεμάτων για τις μεταφορές ανθρώπων και προϊόντων στο νησί. Μεταξύ αυτών υπάρχουν και φλασκιά για νερό, σαμάρι, ασκός, ένα ξύλινο καρότσι, πέταλα αλόγων και μία σάλπιγγα ταχυδρόμου. Στην ενότητα των εκκλησιαστικών αντικειμένων εκτίθενται ιερατικά άμφια, εξαρτήματα ναών, από τα οποία ξεχωρίζει μία πήλινη κολυμπήθρα, ενώ από τα μουσικά όργανα ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα τυπικά όργανα των κτηνοτρόφων, όπως η ασκομαντούρα από δέρμα τράγου, το χαμπιόλι, μία πρωτόγονη μορφή φλογέρας, η μαντούρα, που αποτελείται από δύο χαμπιόλια και το σφυροχάμπιολο, ένα εξελιγμένο είδος φλογέρας με σφυρίχτρα. Τέλος, στην ενότητα των όπλων και των πυρομαχικών εκτίθενται σπαθιά, βλήματα και διάφοροι τύποι πυροβόλων που χρησιμοποιήθηκαν στους αλλεπάλληλους πολέμους στους οποίους υποχρεώθηκαν να εμπλακούν οι Κρητικοί.